کتاب سفرنامه چین

توضیحات

کتاب سفرنامه چینغیاث الدین نقاش، سفیر بایسنقر میرزا به چین، همان غیاث الدین محمد نقاش تبریزی است که پیش از پیر احمد زرکوب تبریزی، همراه سیدی احمد نقاش و خواجه علی مصور و قوام الدین مجلد تبریزی، حدود اواخر دهة810 هـ .ق وارد کتابخانة هرات شده و در زمرة نقاشان کارگاه هنری بایسنقر میرزا درآمده است. نگارنده در کتاب روضات الجنان حافظ حسین کربلایی به نامی برخورد که قابل ملاحظـــه بود یعنی غیـاث الدین محمد نقاش. حافظ حسین کربلایی در صحبت از مرقد مولانا تاج الدین علی منشاری که در علــم قـرائت سـرآمد روزگار و از عرفای صاحب نام تبریز در سدة نهم هجری محسوب میشد، مینویسد که وی «استاد مولانا غیاث الدین محمد نقاش است رحمه الله» (1383،1/159). با اندکی تفحص در احوال مولانا تاج الدین منشاری دریافتیم که در سدة نهم هجری یعنی روزگار تیمــور و شاهرخ زندگی می کرده و از نظر زمانی معـاصــر با غیاث الدین نقاش بـوده و می توانسته استاد غیاث الدین نقاش دورة بایسنقـر باشد . اگر این غیاث الدین محمد نقاش را همان غیاث الدین نقاش دورة بایسنقر بدانیم به شناسایی هویت استاد محمد سیاه قلم بیشتر نزدیک می شویم، چـون نـام غیاث الدین نقاش، محمد بوده و میتواند با نام استاد محمد سیاه قلم همخوانی بیشتری داشته باشد. شاید مهم ترین گزارش و اطلاعات دربارة غیاث الدین نقاش سفـــرنامـة وی از سفـــر چیــن باشد . شاهرخ تیموری در سال822 هـ¬ .ق برای بار سوم و به منظــور گشایش باب مودّت و رونق تجارت با چین هیأتی را بدانجا اعزام کرد. خاقان چین دایمنگ خان از سلسلة مینگ بود. این سلسله از سال1367تا1644 در چین سلطنت کردند. دایمنگ خان در سال 815 هـ .ق یک هیأت سیاسی رسمی به هرات گسیــل داشت. شاهــرخ هم شمـاری از افــراد خــود را به سرپرستی شیخ محمد بخشــی پیش خاقان فـــرستاد. بار دوم ایلچیان خاقان چین در سال820 هـ .ق به هرات رسیدند و مــراد از آن باز «فتـح باب موافقت و یگانگی» به منظور رفت وآمد رعایا و تجار و ایجاد امنیت راه ها بود (عبدالرزق،1360هـ.ق،2/454). در این سفر ایلچیان ختایی تصویر اسبی را که یکی از امرای شاهرخ (امیر سید احمد ترخان) برای خاقان چین فرستاده بود، با خود آوردند که «نقاشان آن¬جا کشیده با دو اختاجی (مهتر اسب) که عنان اسب را از دو طرف گرفته بودند، چنان که نقاشان چابکدست از مثل تصویر آن عاجز بودند» (حافظ¬آبرو، 1372،2/666). شاهرخ اینبار اردشیر تواجی را در رأس هیأتی به چین فرستاد. در سفر سوم هیأت چین به هرات، شاهرخ فرزندان و حاکمان مناطق مختلف امپراتوری را در این امر مهم مشارکت داد و آنها هر کدام نماینده ای را در هیأت سیاسی تعیین کردند. سرپرستی هیأت با شادی خواجه و کوکجــه بود که شــاهرخ آنها را تعییــن کرد. از طرف الغ بیک سلطان شــاه و محمد بخشی، از طرف سیو رغتمش، ارغداق و ازطرف بایسنقر میرزا، سلطان احمد (به احتمال زیاد سیدی احمد نقاش) و غیاث الدین نقاش که «خالی از زیور هنر نبودند»، انتخاب شدند. علاوه بر اینها در جمع هیأت شماری از بازرگانان نیز داخل بودند و هر نماینده ای شمار زیادی از نوکران را در اختیار داشت طوریکه تعداد افراد هیأت بالغ بر پانصد تن میشد. اما چرا غیاث الدین نقاش که نه در زمرة سیاستمداران بود و نه در کسوت بازرگانان، بدین کار گمارده شد؟ یک دلیل این انتخاب را ظاهراً باید در هدایای خاقان چین به دربار شاهرخ جست وجو کرد یعنی صورت اسبی که نقاشان چین کشیده بودند. خاقان با این کار خود هنر نقاشان چین را به رخ شاهرخ کشیده بود. از این رو فرزند هنرپرور شاهرخ، بایسنقر میرزا، برای پاسخگویی به او هنرمندی چون غیاث الدین نقاش را برگزید. ازطرف دیگر، غیاث الدین مأمور شد «که از آن روزی که از دارالسلطنة هرات بیرون رود تا به روزی که بازآید در هر شهر و ولایت آن چه بیند از چگونگی راه و صنعت ولایت و عمارت و قواعد شهرها و عظمت پادشاهان و طریقة ضبط و سیاست ایشان و عجایب آن بلاد و دیار و اطوار ملوک نامدار روزبه روز به طریق روزنامه ثبت نماید» (حافظ¬آبرو1372،2/19-818، عبدالرزاق،1360هـ .ق،2/478). عامل دیگر انتخاب او، بیطرفی و بی غرضی او در امور سیاسی بود که از معتمدان بایسنقر میرزا به شمار می¬رفت. عامل مهم دیگر، نقاش بودن غیاث الدین بود که می¬توانست در کنار یک گزارش مکتوب، یک گزارش مصور هم از این سفر پرماجرا تهیه بکند و بایسنقر بدین وسیله خواسته به خاقان چین نشان دهد که دیار و دربار او هم خالی از نقاشان زبردست نیست. در اینجاست که این فرضیه قوت میگیرد که غیاث الدین نقاش همان کسی است که در خلال سفر خود به چین تصاویری از دیده ها و شنیده های خود را کشیده و پرداخته که امروزه به نقاشیهای استاد محمد سیاه قلم شهرت دارد. با مقایسة مطالب و اطلاعات سفرنامة مکتوب او با تصاویر و نقاشی های محمد سیاه قلم این فرضیه به مرز اثبات میرسد.