بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری

توضیحات

بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چکیده اخلاق و تربیت اخلاقی از مهم ترین مسائل انسانی مکتب ها و به ویژه تعلیم و تربیت انسان به شمار می رود. چرا که تربیت اخلاقی موجبات سعادت و رستگاری را فراهم می سازد . مقوله ی اخلاق دارای ابعاد گوناگونی چون عقل و عاطفه است . عقل و عاطفه دو ارزش والای انسانی است که مانند سایر ارزشهای انسانی در روز الست ، از سوی خداوند درخمیرمایه ی انسان عجین شده اند . بشر زمانی به کمال لایق انسانی نائل می شود که از این دو قدرت به طرز شایسته و با اندازه گیری صحیح استفاده نماید . هدف تحقیق حاضر ، بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری است . این تحقیق، با توجّه به موضوع و هدف خود از نوع تحقیقات کاربردی به شمار می رود و روش تحقیق آن، توصیفی -تحلیلی ( تحلیل محتوا ) و روش گرد آوری اطلاعاتش ،کتابخانه ای بوده است. سؤال اول تحقیق عبارت است از : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ از مجموع آراء استاد مطهری اینگونه استنباط می گردد که اخلاق کامل ، اخلاقی است که بر اساس نیرومندی عقل و اراده باشد و همه عواطف و میلهای انسان تحت کنترل عقل باشد . کار اخلاقی کاری است که به حکم عقل صورت گرفته باشد و انسان اخلاقی کسی است که عقل بر وجودش حاکم است . عقل نیرویی است که اگر درست به کار گرفته شود اخلاق خوب را می شناسد و التزام به آنها را به صلاح جامعه و از کمالات نفسانی خود می داند . اخلاق زشت را نیز می شناسد و ارتکاب آنها را به زیان زندگی دنیوی و نفسانی خود و جامعه می داند . نفس اگر بهره ای از خرد داشته باشد ، به تمام واقعیتهای زندگی خردمندانه نظر می کند . هر کار پسندیده ای که خردمندان آن را ستایش می کنند و انسان ها آن را اخلاق می خوانند پایه و اساسش خردورزی است . سؤال دوم تحقیق : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ با بررسی های انجام شده در آراء استاد مطهری اینگونه برداشت می شود که ایشان عواطفِ به دور از خرد را احساسی کاذب و ناپذیرفتنی دانسته اند . به تدریج که قوای عقلانی پرورش می یابند ، فضایل اخلاقی در ما ایجاد شده و به دنبال آن پاسخ های عاطفی ما با آنچه عقل تشخیص داده سازگار می گردند . از این رو به واسطه سازگاری بین عقل و عاطفه و در واقع تبعیت عواطف از عقل است که تمایلات طبیعی در حالت تعادل بوده و به کمک عقل می شتابند وگرنه عواطف به تنهایی هیچ نقش انگیزشی و معرفتی در اخلاق ایجاد نمی کند . واژگان کلیدی : عقل ، عاطفه ، تربیت اخلاقی . فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اول : کلیات تحقیق ............................................................................................................... 1 1- 1- مقدمه .............................................................................................................................. 2 1 -2- بیان مسأله ......................................................................................................................... 3 1-3-اهمّیّت و ضرورت تحقیق ................................................................................................... 6 1-4- اهداف تحقیق ...................................................................................................................... 7 1-5- سؤالات تحقیق .................................................................................................................... 7 1-6- تعریف اصطلاحات ................................................................................................................ 8 فصل دوم : کلیات تحقیق ................................................................................................................. 11 2-1- مقدمه ........................................................................................................................... 12 الف) بخش اول : مبانی نظری................................................................................................... 12 2 -2- مفهوم عقل .................................................................................................................. 12 2-2-1- اهمّیّت عقل ............................................................................................................... 14 2-2-2- واژه های مترادف عقل .............................................................................................. 17 2-2-3- واژگان مقابل عقل ..................................................................................................... 18 2-2-4- عقل در قرآن ............................................................................................................ 20 2-2-5- ادراکات عقلی .......................................................................................................... 22 2-2-6- اقسام عقل ............................................................................................................... 23 2-3- مفهوم عاطفه ................................................................................................................ 25 2-3-1- معنای اصطلاحی عاطفه .......................................................................................... 25 2-3-2- عاطفه در قرآن ......................................................................................................... 28 2-3-3- تقسیم بندی عواطف ................................................................................................ 30 2-3-4- حالات عاطفی ............................................................................................................ 31 2-3-5- نقش عواطف در زندگی انسان ................................................................................. 33 2-3-6- تقابل بین عقل و احساس ....................................................................................... 34 2-3-7- عاطفه از دیدگاه اسلام ............................................................................................ 40 2-3-8- دیدگاه متفکّران اسلامی .......................................................................................... 42 الف : عقل گرایان...................................................................................................................... 42 ب : عاطفه گرایان..................................................................................................................... 45 2-3-9- دیدگاه فلاسفه .......................................................................................................... 46 الف : عقل گرایان ...................................................................................................................... 46 ب : عاطفه گرایان .................................................................................................................... 47 2-4- مفهوم تربیت ................................................................................................................ 48 2-5- مفهوم اخلاق ................................................................................................................... 49 2-5-1- تربیت اخلاقی ............................................................................................................. 50 2-5-2- رابطه تربیت و اخلاق ................................................................................................ 54 2-5-3- اهمّیّت تربیت اخلاقی ............................................................................................... 54 2-5-4- جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی .................................................................. 55 2-6- شرح مختصر زندگانی استاد شهید مطهری ................................................................. 59 ب ) پیشینه تحقیق ................................................................................................................ 62 2-7- پایان نامه ها .................................................................................................................... 63 2-8- مقاله ها .......................................................................................................................... 64 2-9- کتاب ها .......................................................................................................................... 68 2-10- جمع بندی مبانی نظری و پیشینه تحقیق ..................................................................... 70 فصل سوم : روش شناسی تحقیق ................................................................................................... 71 3 -1- مقدمه ..........................................................................................................................72 3-2- نوع تحقیق ..................................................................................................................73 3-3- روش تحقیق ..............................................................................................................73 3 -4- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات ............................................................................... 75 فصل چهارم : یافته های تحقیق .....................................................................................................77 4-1- مقدمه ......................................................................................................................... 78 4-2- بررسی سؤال اول تحقیق : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟............ 79 الف) پرورش استعداد عقلانی .................................................................................................. 79 ب) تعقل در قرآن.................................................................................................................... 80 ج) عقل در روایات ................................................................................................................ 82 د ) عقل باید غربال کننده باشد ........................................................................................... 83 ه) دور اندیشی ....................................................................................................................... 84 و ) آزاد کردن عقل از عادات اجتماعی ................................................................................ 84 ز ) حمایت از عقل در مقابل اکثریت .................................................................................... 84 ح ) لزوم توأم بودن عقل و علم ............................................................................................ 85 ط ) تأثیر ناپذیری از قضاوت دیگران .................................................................................... 85 ی ) عقل نظری و عقل عملی .................................................................................................86 ک ) عادت به تفکر و تعقل......................................................................................................87 ل ) تقوا و روشن بینی ........................................................................................................ 88 م ) تقوا و حکمت عملی ........................................................................................................... 91 ن ) راز تأثیر تقوا در روشن بینی ........................................................................................... 92 س ) تربیت از نظر استاد مطهری ............................................................................................ 94 ع ) اخلاق از نظر استاد مطهری ............................................................................................... 94 ف ) چرا بشر به روش اخلاقی و تربیتی نیاز دارد ؟ ................................................................ 97 ص ) فرق اخلاق و تربیت ......................................................................................................... 98 ق) پشتوانه اخلاق .................................................................................................................... 99 ر ) انسان موجود دو کانونی ..................................................................................................... 101 ش ) نقش عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری .....................................................102 4-2- بررسی سؤال دوم : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ ...................... 105 الف ) عاطفه از دیدگاه استاد مطهری........................................................................................ 105 ب ) تقوا و تلطیف احساسات .................................................................................................... 106 ج)تأثیر دل در قضاوت عقل ...................................................................................................... 106 د )روح انسان ، منشأاحساسهای اخلاقی و دروازه ای به سوی معنویت ................................. 107 ه ) هر محبتی اخلاق نیست ....................................................................................................... 109 و ) اخلاق محدود به غیر دوستی نیست ................................................................................... 110 ز ) تفسیر انسان دوستی .......................................................................................................... 110 ح ) نقش عواطف در رفتار اخلاقی ........................................................................................... 111 ط ) نقش عواطف در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ................................................ 112 4-4- جمع بندی ..................................................................................................................... 115 فصل پنجم : خلاصه و نتیجه گیری .............................................................................................. 116 5-1- مقدمه ......................................................................................................................... 117 5-2- مروری اجمالی بر مسأله ، پرسش ها و روش تحقیق ................................................ 117 5-3- نتایج ........................................................................................................................... 118 5-3-1- خلاصه نتایج مربوط به سؤال اول ........................................................................ 118 5-3-2- خلاصه نتایج مربوط به سؤال دوم ....................................................................... 119 5-3-3- تحلیل جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی .................................................... 120 5-4- محدودیت ها .............................................................................................................. 124 5- 5- پیشنهادها ................................................................................................................ 125 الف) پیشنهادهای پژوهشی ................................................................................................. 125 ب ) پیشنهادهای کاربردی .................................................................................................... 125 فهرست منابع ............................................................................................................................... 126 چکیده انگلیسی ............................................................................................................................137 مقدمه جهان کنونی با پیشرفت های سرسام آور فنی و صنعتی خود انسان امروزی را در برابر مشکلات بغرنجی قرار داده است و موفقیت های پی در پی علمی و فنی این احساس را در انسان امروزی بوجود آورده که بی نیاز از بعد اخلاقی است. ( وارنوک ، ترجمه فنایی ، 1380، ص140) رشد تحقیقات گسترده تجربی و زیست شناسی ، باعث شد که انسان به عنوان یک حیوان تکامل یافته فرض شود و جنبه های اخلاقی انسان صرفاً در حد فعل و انفعالات جسمانی و تغییرات سلولی در نظر گرفته شود . ( برزینکا ، ترجمه بایبوردی ، 1371، ص 30) و از طرف دیگر تعمیم دادن منطق عصر ماشین و بهره وری خط مونتاژ به انسان باعث شد که همانند ماشین با او رفتار شود . ( گوتک ، ترجمه پاک سرشت ، 1380، ص 163) اگر تربیت را رو کردن آزادانه به ارزش هایی که زمینه ی تکامل انسان را فراهم می کند بدانیم ، درمی یابیم که با همه پیشرفت هایی که در زمینه علم و تکنولوژی صورت گرفته ، هیچ تغییری در تکامل انسان ها رخ نداده است و حتی این پیشرفت موجب تنزل آنها شده است و از آنها افرادی رو گردان از ارزش ها ساخته که مصداق حرف نیچه که انسان مدرن را کوچک می شمارد ، شده است . ( نقیب زاده ، 1376، ص 194) مهم ترین هدف از نزول وحی الهی تربیت انسان است و عقل که جوهره ی روح الهی است به عنوان عنصر برجسته ی انسان به این موجود عطا شده تا تحقق این هدف راتأمین نماید . درکنار نیروی بزرگ عقل در انسان ، نیروی عظیم و خیره کننده دیگری به نام عاطفه وجود دارد که از انعکاسات روح انسانی در زمینه خداشناسی و نوع دوستی است و این تجلّی روحی یکی از صفات بارز ممدوحه است و ضامن سعادت ، شخصیت ،کمال ، امنیت و مقام آدمی است. تربیت اخلاقی از مهمترین ابعاد تربیت می باشد که خود متشکل از ابعادجدایی ناپذیر عقل و عاطفه است. این نوع تربیت زمینه را برای انسان سازی و سعادت انسان فراهم می کند . در طول ادوار گذشته بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان بشری و پیشوایان دینی هر یک به نحوی به این مسأله توجّه کرده اند. در این فصل ما قصد داریم به ، بیان مسأله ، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق اعم از اهداف کلی و جزئی و سؤالات تحقیق ( سؤالات اصلی و فرعی ) و تعریف اصطلاحات عقل ، عاطفه ، تربیت ، اخلاق و تربیت اخلاقی بپردازیم تا خواننده با کلیات تحقیق حاضر بیشتر آشنا شود .